Het thema armoede is terug van nooit weggeweest. Elke dag is er wel een nieuwsbericht dat erover gaat. Hoeveel armen zijn er in Nederland en omliggende landen? Wat is de armoedegrens en wie organiseert voedselhulp voor mensen die niet genoeg te eten hebben (ja, ook in Nederland)? En wat we doen we voor de 1,4 miljoen Nederlanders met een problematische schuldsituatie?

Zeker in deze decembermaand is armoede een confronterend thema. Het minste wat je kunt doen is er een keer een goed boek over lezen, om die armoede beter te begrijpen en te weten wat eraan gedaan wordt. Hoe en door wie. Of barmhartigheid daarbij ook nog iets in betekent. Maar wat lees je dan?

Een modieus thema

Dat brengt me bij verschillende interessante boeken. Van armoede. Reportages over het leven in de schaduw van de welvaart (2022), door de baanbrekende jonge schrijver Jonah Falke, met teksten die eerder in Vrij Nederland zijn verschenen. Het nieuwste nummer van Quiet 500. Licht op stille armoede (toegegeven: het is uit 2021 en ligt al even op de stapel). Beide uitgaven maken duidelijk dat het thema armoede ‘salonfähig’ is: mensen die over armoede willen lezen, vinden het een belangwekkend thema maar zijn zelf niet arm. Naast die modieuze publicaties ook het tot nadenken stemmende rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau, Kansrijk armoedebeleid (2020), waar iedereen in de Nederlandse politiek en journalistiek zijn cijfers en visies aan ontleent. En op mijn leesstapel ligt (veelzeggend genoeg) ook nog De verschillende gezichten van armoede (2019), uitgegeven door het Thijmgenootschap, waarin een aantal Nederlandse filosofen analyseert hoe we vaak naar armoede kijken (of niet). Zij stellen daarmee de lezer de vraag waar het misschien wel om gaat: hoe kijk jij naar de armoede om je heen en wat maakt het in je los? Kortom: een serie belangrijke boeken om te begrijpen hoe het nu zit met de armoede in Nederland en hoe je er naar kunt of zou moeten kijken.

Wat kun je je erbij voorstellen?

Een eerste constatering: we weten zo beschamend weinig over armoede. Al hebben we dan tegenwoordig een minister met de portefeuille armoedebeleid in Nederland, in navolging van onze Zuiderburen (die al vijftien jaar een minister voor armoedebestrijding kennen), de cijfers en problemen dringen nog steeds niet echt door. Daarom is het goed om portretten van de nieuwe armen in Nederland te lezen. De Quiet geeft mensen een gezicht en helpt je om je er iets bij te kunnen voorstellen. Hoe is het om te leven van 15 € of 55 € per week? Soms zie je een verharde uitdrukking op de foto, maar meestal niet: de armen van de Quiet lachen gewoon en zijn opvallend doorsnee gekleed. Hoe komen mensen in die situatie terecht? Daar is vaak maar weinig voor nodig, zie de toeslagenaffaire. Ook Jonah Falke laat armen zelf aan het woord. Bij alles wat je leest besef je: dit zijn niet hun eigen woorden, deze woorden zijn door bewogen journalisten met goede bedoelingen op papier gezet. Ik kan niet teveel van die portretten lezen zonder onprettige gevoelens te krijgen: lezen over armoede is buitengewoon ongemakkelijk, door die alledaagse grauwheid en saaiheid, door een schuldgevoel ook dat je op elke pagina bekruipt.

Zielsverwanten

Ik betrap me erop dat ik het eigenlijk interessanter vind om te lezen over de mensen die in deze wereld werken. Maatschappelijk werker Hans die schrijver Jonah op sleeptouw neemt. Mensen van een Wijktheater en van Stichting Leergeld. Een huismeester in een AZC – het boek van Falke zou eigenlijk tegen de armoede moeten heten want er komen heel veel mensen in aan het woord die er tegen optreden. Ook in de Quiet is er een rubriek Zielsverwanten waarin mensen kort vertellen over hun projecten en initiatieven. Dat stemt hoopvol: er blijken nogal wat mensen te zijn met visie, met creativiteit, met goede ideeën die armoedebestrijding handen en voeten geven. Verrassend veel, van juristen en journalisten tot wethouders, vrijwilligers en weldenkende renteniers. Mensen die de grauwe werkelijkheid niet accepteren en vormen vinden om concreet aan de slag te gaan. In de Quiet zijn de verhalen over kinderarmoede treffend. Op dit moment groeit 8,1%  van de kinderen op in een arm huishouden en dat komt neer op gemiddeld drie kinderen in een schoolklas. In sommige schoolklassen zijn het er minder, in andere véél meer. Kinderombudsman Margrite Kalverboer geeft zelfs nog hogere cijfers: één op de negen kinderen groeit op in armoede. Met alle gevolgen van dien: leerproblemen, sociale problemen, gezondheidsproblemen, toekomstproblemen. Armoede is hardnekkig, doet zich in veel gedaanten tegelijk voor en lijkt bijna erfelijk. Juist daarom is armoede zo moeilijk te bestrijden. ‘Om armoede uit de liefdadigheidssfeer te halen, benadruk ik als Kinderombudsvrouw dat als je in armoede leeft hulp krijgen een RECHT is en geen gunst’, aldus Kalverboer. Dat is een uitgangspunt voor veel activisten: mensen hebben recht op mijn inzet.

Wat zijn de mogelijkheden

Van de genoemde boeken vind ik het rapport van de SCP eigenlijk het meest informatief en leerzaam. Ik wil het met mijn studenten gaan lezen, het zou verplichte lectuur moeten zijn voor iedereen die werkt of studeert in de maatschappijwetenschappen. Wat is nu kansrijk beleid? De overheid kan aan heel wat knoppen draaien en dat kan al heel veel verschil maken: arbeidsmarktbeleid, extra onderwijs, toegankelijke zorg, fiscale ruimte, ondersteuning van gemeentelijke diensten. Wat zijn nu de echte cijfers? De in dit rapport gebundelde ervaringskennis is verbluffend – en stemt tegelijk somber. Want er is geen standaardaanpak en je zult inderdaad aan héél veel knoppen tegelijk moeten blijven draaien want armoede is een veelkoppig monster. Maar veel van dat werk begint bij geduldig lezen en bespreken van dit soort studies, in elke gemeenteraad en politieke partij, achter elk ambtenarenbureau.

Relativerende kanttekeningen

In het kader van het ongeduldig studeren op armoede, zou ik de reflecties van de filosofen misschien toch maar ter zijde leggen. Ze zijn interessant, maar wel erg relativerend. En ze verlammen mij in mijn verlangen wat te doen… Want dat is toch het effect van een keurige rationele ordening deze: ‘De kwestie ‘wat is armoede?’ heeft niet alleen betrekking op de vraag hoe we armoede kunnen meten, normatief duiden of de inhoud van het begrip kunnen afbakenen (bijvoorbeeld in termen van een gebrek aan financiële middelen, een tekort aan voedsel of het niet kunnen participeren in de samenleving). Het gaat ook over de vraag hoe armoede beleefd en bekeken wordt. Moeten we het accepteren als onvermijdelijk onderdeel van het menselijk bestaan of juist bestrijden? We moeten immers niet vergeten dat armoede gedurende een groot gedeelte van de menselijke geschiedenis simpelweg als een feit van het leven werd beschouwd en niet als een fundamenteel probleem werd ervaren. Opvattingen over armoede veranderen met de tijd. ’

Investeren in armoede

Nee, dan lees ik liever over plannen van aanpak en out-of-the box benaderingen. ‘Investeren in armoede’ is zo’n visie, daarvoor moet je de Quiet weer lezen. Rijken en armen bij elkaar brengen, dat blijkt een win-win-model te zijn als je het goed doet. Er zijn gemeentelijke experimenten om armoede ánders aan te pakken, bijvoorbeeld in Wageningen, Tilburg, Rotterdam, Amsterdam-Noord, Groningen, Apeldoor, Oss en Epe…  allerlei initiatieven die het verschil maken, van onderop opgezet, door weldenkende burgers en met steun van weldenkende mensen in de zorg en bij de overheid.

Onder de kerstboom

Een tip: leg minstens één van deze publicaties onder de kerstboom. Gegarandeerd goed voor echte gesprekken bij de kerstmaaltijd, voor adembenemende leesavonturen in de kerstvakantie en voor ideeën voor goede doelen – als je die nog niet had. Je leert ook allerlei nieuwe uitdrukkingen kennen van het ambtelijk jargon. Zoals: behoeftebeginsel. ‘Ongeacht dat zaken informeel te regelen zijn, is het in ultimo de verantwoordelijkheid van de overheid om bestaanszekerheid te bieden en zal er een toereikend pakket aan formele regelingen moeten bestaan’, zeggen de Planbureaus. Die uitdrukking kende ik nog niet: in ultimo. Maar zoveel andere woorden ken ik ook niet echt, zoals: noodopvang. Nachtopvang. Armoedeval. Armoedelijst. Stille armoede. Sociale armoede. Absolute armoede. Het verhaal van de kribbe in Bethlehem vertaald naar Rotterdam-West. ‘Min of meer toevallige inkijkjes’, noemt Falke zijn reportages. ‘Laat je rebelse kant spreken’, zegt Quiet.

Jonah Falke, Van armoede. Reportages over het leven in de schaduw van de welvaart (Uitgeverij Vrij Nederland, 2022). 256 blz. ISBN  9789400515284. € 22,99

Quiet 500. Licht op stille armoede. 144 blz. ISBN. € 10,-

Centraal Planbureau & Sociaal en Cultureel Planbureau, Kansrijk armoedebeleid (Den Haag, 2020). 216 blz. Kan gratis worden gedownload.

Ronald Tinnevelt (red.), De verschillende gezichten van armoede (Valkhof pers,  2019). Annalen van het Thijmgenootschap 197 (2019)

Deze boekbespreking verscheen eerder op www.barmhartigheid.nl